• Họ rắn hổ (elapidae, tất cả có nọc độc) gồm: cạp nong (Bungarus fasciatus), cạp nia (Bungarus candidus), rắn cạp nia sông Hồng (Bungarus slowinskii), rắn cạp nia đầu vàng (Bungarus flaviceps), hổ mang miền Bắc (Naja atra), hổ mang miền Nam (Naja kaouthia), hổ mang chúa (Ophiophagus hannah), giống rắn biển (21 loài), VD loài đẹn đuôi gai (Aipysurus eydouxi), đẹn khoang (Hydrophis cyanoccinctus), giống rắn lá khô (4 loài) VD rắn xe điếu (Calliopphis macclellandi), rắn vú nàng (Calliopphis maculiceps).
• Họ rắn lục (viperidae, tất cả có nọc độc) gồm: 9 giống với 19 loài, VD rắn lục xanh (Viridovipera stejnegeri), rắn lục tre (rắn lục đuôi đỏ - Cryptelytrops albolabris), rắn khô mộc (Protobothrops mucrosquamatus), lục Mã Lai (Chàm quạp - Colloselasma rhodostoma), lục mũi hếch (Deinagkistrodon  acutus),...
• Họ rắn nước (Colubridae), tổng số loài chiếm nhiều nhất nhưng chỉ có 6 loài được biết có nọc độc: giống rắn hoa cỏ (4 loài) VD rắn sãi cổ nhỏ (Rhabdophis subminiatus), giống rắn cát với 1 loài rắn cát (Psammophis condanarus), giống rắn roi với 1 loài rắn roi thường (Ahaetulla prasina).

NẠN NHÂN THƯỜNG BỊ RẮN CẮN TRONG CÁC TÌNH HUỐNG SAU:

• Do tai nạn: thường bị cắn khi làm ruộng, khi đi vào rừng. Nạn nhân có thể bị cắn vào tay khi đánh bắt cá, thò tay vào hang để bắt cua, ếch, dỡ đống gạch, đống củi, kiểm tra chuồng gà ban đêm, ngủ trên nền đất vào ban đêm (kể cả ở trong nhà),...
• Do nuôi, bắt: nhiều khâu trong quá trình nuôi bắt rắn, đặc biệt khi gặp rắn, người dân thường không xua đuổi rắn mà chủ động bắt rắn để bán hoặc thịt rắn dẫn tới bị cắn.
• Nguyên nhân khác: trêu, chọc rắn đang nuôi trong chuồng bị rắn phun nọc vào mắt. Trẻ em thấy rắn độc nhỏ do không biết đã vồ bắt nghịch chơi,...

Đặc điểm của họ rắn hổ và các biểu hiện nhiễm độc

Đặc điểm rắn:

• Rắn hổ mang (rắn hổ đất, hổ mang bành, hổ phì, hổ mèo) có cổ bạnh và phát ra âm thanh đặc trưng khi đe doạ hoặc tấn công, có thể chủ động tấn công người. Có ở vùng rừng núi, trung du, đồng bằng, thậm chí gần khu dân cư.
• Rắn hổ chúa: cổ cũng bạnh nhưng không bạnh rộng, có hai vảy lớn ở đỉnh đầu, có ở vùng rừng núi, trung du, đồng bằng. Kích thước lớn (có thể nặng hàng chục kilôgam), dài tới vài mét. Có thể chủ động tấn công người.
• Rắn biển (con đẻn): sống ở biển hoặc vùng cửa sông, đuôi dẹt như mái chèo.
• Rắn cạp nong, cạp nia: khoang đen-trắng rõ (rắn cạp nia), khoang đen-vàng (rắn cạp nong), thường ở vùng trung du, đồng bằng ở các khu vực gần nước. Rắn thường hung dữ và hoạt động nhiều vào ban đêm.

Hình 1: Đầu rắn họ rắn hổ

Biểu hiện nhiễm độc:

• Tại vùng vết cắn: vết cắn do rắn hổ mang thường đau buốt, sưng nề, thường có hoại tử đen da vùng bị cắn (da bị chết do nọc độc), nhiễm trùng (sưng đỏ, sốt, có mủ). Vết cắn do rắn hổ chúa cắn thường chỉ sưng nề nhiều, không có hoại tử đen. Vết rắn cắn do rắn cạp nia, cạp nong cắn thường không có gì đặc biệt, có thể nhìn thấy vết cắn hoặc không.
• Toàn thân: đau nhiều, nói khó, mờ mắt, đau họng, yếu chân tay, khó thở, liệt toàn thân, loạn nhịp tim, đái ít,… dễ tử vong. Nguyên nhân tử vong chủ yếu do liệt các cơ hô hấp gây khó thở.
• Nạn nhân bị rắn độc cắn (đặc biệt rắn cạp nong, cạp nia cắn) có thể bị liệt toàn thân hoàn toàn và bất động giống như chết, nếu được hỗ trợ hô hấp kịp thời và đầy đủ thì não nạn nhân vẫn bình thường và vẫn nhận biết hết xung quanh (tỉnh táo). Nếu tiếp duy trì các biện pháp này tại bệnh viện thì bệnh nhân sẽ hồi phục.

Đặc điểm của họ rắn lục và các biểu hiện nhiễm độc

• Đặc điểm rắn: đặc điểm nổi bật chung của họ rắn lục là đầu to so với cổ, đầu hình tam giác, mắt có con ngươi hình elíp dựng đứng. Sau đây là đặc điểm các loài thường gặp:
• Các loài rắn lục có màu xanh: có màu xanh lá cây các mức độ khác nhau, thường ở vùng rừng núi cả ba miền.
• Rắn khô mộc, rắn lục mũi hếch: thân màu nâu hoặc giống như màu cành cây khô, thường ở vùng rừng núi phía Bắc.
• Rắn choàm quạp: thân màu nâu, thường ở vùng rừng phía Nam.
• Biểu hiện nhiễm độc: Sưng nề, phỏng nước, chảy máu vùng vết cắn, chảy máu toàn thân khó cầm. Tử vong do chảy máu, mất máu.

Hình 2: Đầu rắn lục

Đặc điểm của họ rắn nước có độc thường gặp và các biểu hiện nhiễm độc:

• Đặc điểm rắn hoa cỏ: đầu không to nổi bật, mắt tròn, răng độc nhỏ ở phía sau của hàm trên, rắn sái cổ nhỏ có cổ màu đỏ, rắn hoa cỏ đai có một vòng ngang ngay sau đầu (giống như một cái đai), ít hung dữ. Thoạt nhìn khó phân biệt với các rắn không độc.
• Biểu hiện nhiễm độc: răng độc nhỏ và ở phía sau của hàm trên nên có thể có những nhát cắn răng độc không xuyên qua da. Biểu hiện nhiễm độc tương tự như rắn lục cắn. Tuy nhiên các bệnh nhân bị rắn hoa cỏ cắn đã điều trị tại Trung tâm chống độc có tình trạng rất nặng, dễ tử vong.

Hình 3: Đầu rắn họ Colubridae với răng độc mọc ở phần sau của miệng

CHẨN ĐOÁN

• Để chẩn đoán xác định rắn độc cắn và do loại rắn độc gì, bác sỹ sẽ dựa vào các biểu hiện bệnh qua hỏi bệnh, khám, xét nghiệm và theo dõi.
• Bạn cần cung cấp thông tin về nơi bị rắn cắn (mỗi vùng có một số loại rắn nhất định sống), đặc điểm của rắn (nếu nhìn thấy), các biện pháp sơ cứu đã áp dụng.
• Bạn cần mang rắn đã cắn (nếu đang giữ) đến bệnh viện để bác sỹ nhận dạng, lưu ý rắn tưởng đã chết nhưng vẫn có thể cắn người. Nếu ở xa, bạn có thể nhờ người chụp ảnh của rắn và gửi qua internet trước để giúp cho việc chẩn đoán nhanh và chữa trị kịp thời.

ĐIỀU TRỊ

• Cấp cứu ban đầu –  rất quan trọng
• Động viện bệnh nhân yên tâm, đỡ lo lắng, không để bệnh nhân tự đi lại nếu vết cắn ở chân (vì vận động vùng bị cắn làm nọc độc vào cơ thể nhanh hơn).
• Cởi các đồ trang sức (nhẫn, vòng) ở vùng bị cắn (vì khi sưng nề thì đồ trang sức sẽ thắt chặt và gây nguy hiểm).
• Không để bệnh nhân tự đi lại. Bất động chân, tay bị cắn (có thể bằng nẹp). Để vết cắn ở vị trí ngang bằng hoặc thấp hơn vị trí của tim.
• Nếu rắn hổ cắn có thể gây liệt (hổ mang chúa, cạp nong, cạp nia, rắn biển, rắn hổ mang thường) thì áp dụng kỹ thuật băng ép bất động (xin xem ở dưới đây).
• Nhanh chóng đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế bằng phương tiện vận chuyển, nên gọi điện báo trước để được tư vấn.
• Vết cắn ở đầu, mặt, cổ: khẩn cấp vận chuyển bệnh nhân đến cơ sở y tế.
• Nếu bệnh nhân khó thở: hô hấp nhân tạo với điều kiện có tại chỗ (thổi ngạt, bóp bóng ambu,…).

Chú ý:

• Không mất thời gian đi tìm thầy lang, lá thuốc.
• Không đợi ở nhà và chờ khi có các biểu hiện nhiễm độc rõ mới đến bệnh viện vì sẽ muộn và mất cơ hội cứu chữa tại bệnh viện.
• Không trích rạch vết cắn nếu rắn lục cắn vì có thể gây chảy máu khó cầm ở vết rạch.
• Không làm các biện pháp khác như: chườm đá, gây điện giật,…
• Kỹ thuật băng ép bất động sơ cứu rắn cắn

Dùng băng rộng khoảng 5-10 cm, dài vài mét, có thể băng chun, băng vải, hoặc tự tạo từ khăn, quần áo. Cởi đồ trang sức ở vùng bị cắn vì dễ gây chèn ép khi vùng đó bị sưng nề. Không cố cởi quần áo vì dễ làm vùng bị cắn cử động, có thể băng đè lên quần áo.

Duy trì băng ép bất động tới khi bệnh nhân đến được cơ sở y tế có khả năng cấp cứu hồi sức hoặc có thuốc giải độc (bác sỹ quyết định thời điểm tháo băng ép).

Vết cắn ở thân mình: ép lên vùng bị cắn nhưng không làm hạn chế cử động thành ngực.

Không băng ép khi rắn lục cắn: rắn choàm quạp, lục xanh, khô mộc.

Vận chuyển bệnh nhân:

Duy trì biện pháp băng ép và bất động, khẩn trương vận chuyển nạn nhân tới cơ sở y tế gần nhất, tốt nhất là bằng ô tô. Không nên để nạn nhân tự đi lại.

Trong khi vận chuyển nên để vùng bị cắn thấp hơn vị trí của tim, nếu ở chân, tay thì có thể để thõng tay hoặc chân.

Lưu ý bạn không nên tự đi thẳng lên các bệnh viện tuyến trên vì đường xa và có thể bị nguy hiểm trên đường đi mà không được hỗ trợ.

Tại bệnh viện, các biện pháp chữa rắn độc cắn hiện nay là:

Dùng thuốc giải độc (huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu):

• Tác dụng: để trung hòa (hủy) các nọc độc có trên cơ thể bệnh nhân, đây chính là thuốc đặc trị và là biện pháp điều trị tốt nhất hiện nay.
• Để có hiệu quả, nạn nhân cần được đưa đến bệnh viện càng sớm càng tốt, dùng càng muộn hiệu quả thuốc càng giảm hoặc không còn tác dụng.
• Thuốc cần được dùng tại cơ sở y tế theo phác đồ và có sự theo dõi chặt chẽ.
• Bạn cần thông báo cho bác sỹ tiền sử bị dị ứng hoặc các bệnh có tính chất dị ứng như chàm, hen phế quản, để bác sỹ có biện pháp chuẩn bị.
• Các biện pháp chữa triệu chứng, chăm sóc, ví dụ: giảm đau, thở máy,...
• Phẫu thuật ghép da, tạo hình, tạo lớp da mới khi bị rắn độc cắn bị tổn thương nặng trên diện tích lớn, một phần của chân, tay.

NHỮNG ĐIỀU NÊN LÀM ĐỂ PHÒNG TRÁNH RẮN CẮN:

• Biết nhận dạng các loài rắn độc, biết được môi trường sống, thức ăn, đặc tính hoạt động của một số loài rắn thường gặp.
• Khi gặp rắn nên chủ động tránh, nếu không tránh được thì không nên làm những cử động đe dọa rắn, không nên bắt rắn bằng tay (người thành thạo cũng có thể bị cắn). Cần cảnh giác dễ gặp rắn sau mưa, trong mùa lũ lụt, thời tiết nóng, mùa gặt hái và ban đêm.
• Thận trọng khi phải kiểm tra chuồng gà, ổ gà, ban đêm cần dùng đèn soi sáng rõ, dùng gậy để kiểm tra và phòng vệ.
• Thường xuyên kiểm tra nhà phát hiện nơi rắn hay trú ẩn: đống gạch, đống rác, củi, gỗ để lâu, mái lợp tranh rạ, mái hiên, tường rơm có khe nứt lớn, khoảng trống không bịt kín của ván sàn.
• Đề phòng rắn biển cắn, ngư dân tránh động vào rắn biển, tránh bắt rắn trong lưới và trên đường đi. Đầu và đuôi rắn không dễ gì phân biệt. Có nguy cơ rắn biển cắn khi bơi lội, giặt quần áo nơi nước đầm thuỷ triều, cửa sông, bãi biển.
• Phải chuẩn bị những dụng cụ cần thiết khi đi rừng núi, đồng ruộng, nương rẫy:
• Phải đi ủng hoặc giầy cao cổ.
• Mặc quần áo ống tay, chân dài, vải dầy, đội mũ rộng vành.
• Phải có gậy khua rắn.
• Nếu đi đêm phải có đuốc hoặc đèn pin.
• Phải biết cách sơ cứu khi bị rắn độc cắn.
• Thợ bắt rắn phải dùng kẹp để bắt.

NHỮNG ĐIỀU KHÔNG NÊN LÀM ĐỂ PHÒNG TRÁNH RẮN CẮN:

• Không nên bước đi hoặc cho tay vào những nơi mà ta chưa quan sát được.
• Không nên ngồi cạnh gốc cây, gò đống, bờ ruộng có nhiều hang chuột, hang mối.
• Không nên lật tảng đá, đống gạch, đống củi hay thân cây đổ bằng tay trần (nếu cần phải dùng gậy hay chân có đi giầy).
• Khi bắt cua, ếch trong hang: không được dùng tay, phải dùng que, móc, gậy,… để bắt.
• Không dùng tay bẻ cành cây, lấy củi trong đêm.
• Không trêu chọc rắn độc (cần khuyên bảo kỹ các em nhỏ).
• Không nên sờ vào miệng rắn, ngay cả khi rắn đã chết, đã chặt đầu hoặc giả vờ chết (một số rắn giả chết để tránh bị tấn công).
• Không nên ngủ dưới đất (kể cả nền nhà) hoặc lều, lán sát mặt đất vì rắn hay lui tới những chỗ ấm.

TS. Nguyễn Kim Sơn – ThS. Nguyễn Trung Nguyên

Trung tâm chống độc bệnh viện Bạch Mai