Paederus là một loại Côn trùng thuộc họ cánh cứng ( Ataphylimidac) có khoảng 1400 đến 20000 giống rất giống nhau thường gặp là P. literalis, P. fuscipes  , P.caligatus và Paederus mình dài, thanh 7-10 mm thoạt nhìn như con kiến do đó đồng bào ta hay gọi thành nhiều tên khác nhau: kiến hoang, kiến kim, kiến lác, kiến gạo, cằm cặp, kiến nhốt, kiến cong đít ... Kiến này có 3 đôi chân bụng có đốt trong đó có một đốt màu đỏ, bay và chạy rất nhanh, chúng thường sống ở ven ruộng quanh gốc rạ, ở bãi cỏ, gần vùng nước, ruộng rau, trong những nơi đang xây dựng dở dang..v.v. Trong thân kiến khoang có chất Pederin gây cháy bỏng da giống như chất Căngtadin  của sâu ban miêu và chất Phospho ở con Giời.

Sau những ngày mưa lũ làm ngập đồng ruộng ,ao hồ. Kiến khoang theo côn trùng, theo ánh đèn bay vào nhà, những người làm việc dưới ánh đèn bị côn trùng rơi vào cổ, mặt , thân mình vô tình giơ tay đập quệt  xiết côn trùng và chất Pedirin có trong côn trùng dây vào da. Có khi côn trùng rơi vào bể tắm, bồn tắm hoặc bám vào khăn mặt , quần áo. Người bệnh không chú ý xát phải côn trùng gây thành viêm da bọng nước ( có trường hợp người bệnh giết côn trùng và đưa tay quết lên da và nổi thành bệnh)

Theo số liệu TT Da Liễu Hà Nội, từ 1/10 – 26/10/1999 tại phòng khám có 1201 bệnh nhân có viêm da tiếp xúc trên tổng số  5569 bệnh da đến khám, tỷ lệ 21,56%.

Biểu hiện lâm sàng:
Sau khi tiếp xúc với côn trùng bệnh nhân thấy ngứa, rát, nóng bỏng tại chỗ , sau 6-12h xuất hiện các đám vết màu đỏ, hơi nề thành vệt, kích thước từ 1-5cm, rộng 3-4 mm, sau 1-3 ngày xuất hiện các mụn nước trên da đỏ, lấm tấm sau đó xuất hiện bọng nước và bọng mủ

Theo thống kê :

• 100% biểu hiện bằng vết đỏ, nền cộm và nóng rát tại chỗ;
• 80% có tổn thương ở đầu ,cổ , mặt và nửa trên thân mình;
• 60% có xuất hiện tổn thương vào buổi sáng;
• 3,82% có sưng và nề hai mi mắt,
• Một số trường hợp có hình ảnh đối xứng khớp với nhau.

Diễn biến tổn thương:
Ban đầu bệnh nhân thấy đau, hơi ngứa, dát tại chỗ căng da biểu hiện đỏ ở một vùng da. Sau 6-12h thành một đám hơi nề, đỏ cộm , thành vệt, trên nền đỏ nổi thành mụn nước to nhỏ không đều đường kính từ 1- 5mm. Từ 1-3 ngày sau thành phỏng nước, phỏng mủ, lúc này cảm giác đau tăng lên  có thể kèm theo cảm giác ngây ngay sốt, mệt mỏi khó chịu, nổi hạch , đau ở vùng cổ nách, bẹn tương ứng với tổn thương. Nếu tổn thương ở gần mắt có thể sưng húp cả hai mắt  5-7 ngày sau mới hết, ở bẹn có thể nổi hạch bẹn sưng đau, đi lại khó khăn, các phỏng nước , phỏng mủ tiến triển sau 4-5 ngày thì đóng vẩy tiết khô dần, khi rụng vẩy để lại vết sẫm màu da. Có trường hợp bệnh nhân chit nổi một vết đỏ lấm tấm mụn nước nhỏ, hơi ngứa, tổn thương lặn sau 3-5 ngày không thành phỏng nước, phỏng mủ. Trong mùa mưa một bệnh nhân có thể bị đi bị lại 2-4 lần, trong tập thể có thể có 10-12% người bị, bệnh có thể kéo dài 5-20 ngày.

Xét nghiệm:
Không có biến đổi gì đặc biệt, trừ một số trường hợp bị phỏng mủ rộng, sưng hạch to đau, bạch cầu có thể tăng cao.

Chẩn đoán phân biệt:
Bệnh Zona là một bệnh da do virus thường xuất hiện vào mùa xuân, tổn thương cơ bản là bọng nước đứng thành chùm, thường đứng một bên, xu hướng dọc dây thần kinh, sau 4-5 ngày bọng nước xẹp khô, đóng vảy tiết vàng sẫm , bọng nước khi lành để lại vết sẹo lõm bạc màu, không bao giờ mất. Kèm theo có hạch lân cận xuất hiện rất sớm , đau rát tại chỗ, tuổi mắc bệnh thường hơn 50 tuổi, xét nghiệm bạch cầu giảm.

Điều trị
Nguyên tắc điều trị theo giai đoạn tổn thương:
1. Nếu chỉ có dát đỏ, vết đỏ:
Người bệnh chỉ cần điều trị tại nhà: Dùng nước muối loãng 9‰ hoặc nước vôi nhì, chấm ngày 3-4 lần nhằm trung hoà độc tố của côn trùng, tránh rửa nước nhiều, tránh kì cọ làm da tróc vẩy.

2. Nếu trường hợp đau rát nhiều:
Người bệnh có thể đến các cơ sở y tế chuyên khoa Da liễu khám và điều trị bằng các thuốc chuyên khoa như:

• Dung dịch : Yarish , Đalibua , kháng sinh;
• Các loại hồ làm dịu da: Hồ nước, hồ Tetra – Pred
• Từ 4- 6 ngày, điều trị bệnh nhân sẽ khỏi bệnh

3. Nếu tổn thương nhiễm trùng hoá mủ:
Dùng các dung dịch thuốc màu: Milian, Xanhmếtylen, thuốc tím pha loãng, sau 4-5 ngày tổn thương hết viêm, bong vẩy tiết cho các loại Crem, mỡ kháng sinh hoặc Corticoid. Trường hợp sốt có biểu hiện nhiễm trùng toàn thân có thể dùng kháng sinh kết hợp với kháng Histamin tổng hợp và Corticoid nhẹ để uống.

Phòng bệnh:
Buổi tối khi làm việc dưới ánh đèn cần phải đóng cửa sổ hoặc có lưới để tránh côn trùng bay vào, nhất là vào mùa mưa bão hàng năm.
Chú ý phát hiện những côn trùng ở trong nước tắm, khăn mặt, quần áo trước khi dùng và làm vệ sinh môi trường.

BS Ngô Xuân Nguyệt
Trưởng khoa Da liễu BV Bạch Mai

Tài liệu tham khảo:

1. Bênh ngoài da và hoa liễu. NXB Y học, 1991, trang 102-106
2. M. Castelain. Der. Pra. No 177.6.96
3. Carteand A., Gougeront H. Dermatoses prosessionnelles Librairie Moloine 1952
4. C. Beylot. Thérapeutique dermatologique 1991, page 5-17
5. Arnold HL, Odom RB, James WD (1990). Viral disease; Adrew's disease of the skin. WB.Sauders company: 441-484.